Wniosek o zabezpieczenie roszczenia to kluczowy instrument procesowy w sprawach cywilnych, umożliwiający ochronę interesów uprawnionego (wierzyciela) poprzez tymczasowe zabezpieczenie majątku obowiązanego (dłużnika), zanim zapadnie prawomocne orzeczenie. Jest to jeden z wielu elementów, które składają się na procedury sądowe w sprawach cywilnych. Co to jest wniosek o zabezpieczenie roszczenia i czym jest zabezpieczenie roszczenia w postępowaniu cywilnym? Jest to środek prewencyjny, którego głównym celem jest zapewnienie wykonalności przyszłego wyroku lub osiągnięcie innego celu postępowania sądowego, zwłaszcza gdy istnieje obawa, że brak zabezpieczenia mógłby to utrudnić lub uniemożliwić.
Czym jest wniosek o zabezpieczenie roszczenia?
Wniosek o zabezpieczenie roszczenia jest kluczowym narzędziem prawnym, które pozwala stronie postępowania sądowego – uprawnionemu (wierzycielowi) – skutecznie zabezpieczyć swoje interesy na czas trwania sporu. Definicja i cel wniosku o zabezpieczenie roszczenia są jasne: jego głównym celem jest zapewnienie, że ewentualne przyszłe orzeczenie Sądu będzie mogło zostać wykonane, a dłużnik nie będzie miał możliwości ukrycia lub wyzbycia się swojego majątku dłużnika, co uniemożliwiłoby zaspokojenie roszczenia wierzyciela. Instytucja ta, poprzez zabezpieczenie, ma charakter tymczasowy i prewencyjny, chroniąc przed negatywnymi skutkami zmian okoliczności sprawy w trakcie długotrwałego postępowania sądowego.
W polskim systemie prawnym wyróżnia się trzy główne rodzaje zabezpieczeń roszczeń: konserwacyjne, nowacyjne i antycypacyjne. Jakie są rodzaje zabezpieczeń i jaki jest ich cel? Zabezpieczenie konserwacyjne polega na utrzymaniu obecnego stanu faktycznego i prawnego, na przykład poprzez ustanowienie zakazu zbywania nieruchomości, co ma ułatwić wykonanie przyszłego orzeczenia w postępowaniu sądowym. Zabezpieczenie nowacyjne wprowadza zmiany w istniejących stosunkach między stronami na czas trwania postępowania, jak np. zobowiązanie do płacenia alimentów, stanowiąc formę zabezpieczenia. Natomiast zabezpieczenie antycypacyjne prowadzi do tymczasowego zaspokojenia uprawnionego jeszcze przed wydaniem wyroku, co ma zastosowanie w ściśle określonych przypadkach, np. w sprawach o alimenty.
Kto i kiedy może żądać zabezpieczenia?
Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego (KPC), kto może złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia? Zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania sądowego, pod warunkiem uprawdopodobnienia roszczenia oraz interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia. Kto jest uprawnionym, a kto obowiązanym w postępowaniu zabezpieczającym? Uprawnionym jest zazwyczaj powód lub wierzyciel, natomiast obowiązanym – dłużnik, czyli osoba, przeciwko której roszczenie jest dochodzone. Sąd może udzielić zabezpieczenia w każdej sprawie cywilnej, zarówno przed wszczęciem postępowania głównego (np. przed złożeniem pozwu), jak i w jego toku. Kiedy wierzyciel wnosi o zabezpieczenie roszczenia? Wyjątkiem jest sytuacja, gdy uprawniony uzyskał już tytuł wykonawczy; wówczas zabezpieczenie jest możliwe jedynie, gdy ma na celu zabezpieczenie roszczenia o świadczenie, którego termin spełnienia jeszcze nie nastąpił.
Kluczowe przesłanki do uwzględnienia wniosku o udzielenie zabezpieczenia to uprawdopodobnienie roszczenia i interesu prawnego, wymagane przez Kodeks postępowania cywilnego. Co to jest uprawdopodobnienie roszczenia i interesu prawnego? Uprawdopodobnienie roszczenia nie wymaga jego ścisłego udowodnienia; wystarczy przedstawić i należycie uzasadnić twierdzenia wskazujące na prawdopodobieństwo istnienia dochodzonego roszczenia. W kontekście istnienia roszczenia ważne jest również, aby nie nastąpiło przedawnienie roszczeń, które mogłoby zniweczyć możliwość dochodzenia należności. Jest to środek zwolniony z rygorów postępowania dowodowego, mający na celu przyspieszenie procesu postępowania sądowego. Co to jest interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia? Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia albo w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania. Przykładem jest obawa, że dłużnik może ukryć lub wyzbyć się swojego majątku dłużnika, co uniemożliwi zaspokojenie wierzyciela. W przypadku roszczeń z transakcji handlowych do 75 tys. zł, po upływie 3 miesięcy od terminu płatności, interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia uważa się za uprawdopodobniony.
Sposoby zabezpieczenia roszczeń pieniężnych
Jakie są sposoby zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, i czy katalog ten jest zamknięty? Katalog sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych jest zamknięty, co oznacza, że Sąd może zastosować jedynie te środki, które wprost przewiduje ustawa, zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego. Sposoby zabezpieczenia roszczeń pieniężnych obejmują:
- zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego, co stanowi skuteczny sposób zabezpieczenia;
- obciążenie nieruchomości dłużnika hipoteką przymusową (przy czym do wniosku należy załączyć księgę wieczystą, aby ustanowić hipotekę przymusową);
- ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;
- obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską;
- ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;
- ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego, co jest kolejnym sposobem zabezpieczenia.
Wybór konkretnego sposobu zabezpieczenia roszczeń pieniężnych zależy od okoliczności sprawy, majątku dłużnika oraz wniosku uprawnionego (wierzyciela). Sąd zawsze dąży do zapewnienia należytej ochrony prawnej uprawnionemu, jednocześnie nie obciążając dłużnika ponad potrzebę, stosując odpowiednie sposoby zabezpieczenia, zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego.
Sposoby zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych
W odróżnieniu od roszczeń pieniężnych, katalog sposobów zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych ma charakter otwarty. Jakie są sposoby zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych? Sąd, biorąc pod uwagę okoliczności sprawy w postępowaniu sądowym, może zastosować taki sposób zabezpieczenia, jaki uzna za odpowiedni, nie wyłączając nawet tych przewidzianych dla roszczeń pieniężnych, zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego. Do przykładowych sposobów zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych należą:
- unormowanie praw i obowiązków stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania;
- ustanowienie zakazu zbywania przedmiotów lub praw objętych postępowaniem;
- zawieszenie postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania zmierzającego do wykonania orzeczenia;
- uregulowanie sposobu roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem;
- nakazanie wpisania stosownego ostrzeżenia w księdze wieczystej lub we właściwym rejestrze.
Celem zastosowania tych sposobów zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych jest ochrona interesów strony w sposób efektywny, gdy przedmiotem sporu nie jest konkretna suma pieniężna, lecz np. ochrona dóbr osobistych, własności nieruchomości, praw autorskich, czy uregulowanie stosunków rodzinnych. Poprzez zabezpieczenie, Sąd zapewnia tymczasową ochronę.
Co powinien zawierać wniosek o zabezpieczenie?
Jak przygotować wniosek o zabezpieczenie roszczenia? Aby dowiedzieć się, jak sporządzić pozew o zabezpieczenie roszczeń, warto zapoznać się z naszym praktycznym poradnikiem. Wniosek o udzielenie zabezpieczenia, będąc pismem procesowym, musi spełniać ogólne wymogi określone w Kodeksie postępowania cywilnego (KPC, art. 126 k.p.c.). Wymogi formalne wniosku o zabezpieczenie roszczenia obejmują oprócz standardowych elementów, takich jak oznaczenie Sądu, dane stron, osnowa wniosku i podpis, również:
- Wskazanie sposobu zabezpieczenia: Precyzyjne określenie, w jaki sposób uprawniony oczekuje zabezpieczenia (np. zajęcie konkretnych ruchomości, obciążenie wskazanej nieruchomości hipoteką przymusową). W sprawach o roszczenia pieniężne należy także podać sumę zabezpieczenia.
- Uprawdopodobnienie istnienia roszczenia: Przedstawienie okoliczności faktycznych i dowodów (np. umów, faktur, wezwań do zapłaty) świadczących o prawdopodobieństwie istnienia dochodzonego roszczenia.
- Uprawdopodobnienie interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia: Wykazanie, że brak zabezpieczenia może uniemożliwić lub poważnie utrudnić wykonanie przyszłego orzeczenia lub osiągnięcie celu postępowania sądowego, poparte konkretnymi, realnymi okolicznościami.
Jeśli wniosek o zabezpieczenie jest składany przed wszczęciem postępowania, należy również zwięźle przedstawić przedmiot sprawy. Jakie dokumenty są potrzebne do wniosku o zabezpieczenie? Do wniosku należy dołączyć wszystkie wymienione załączniki w liczbie egzemplarzy odpowiadającej liczbie odpisów wniosku dla stron, aby proces zabezpieczenia przebiegł sprawnie. Warto także wiedzieć, jak przygotować dokumenty do rozprawy sądowej w szerszym kontekście, aby być w pełni przygotowanym do każdego etapu postępowania.
Właściwość sądu i terminy rozpatrzenia
Gdzie należy złożyć wniosek o udzielenie zabezpieczenia roszczenia? Do rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia właściwy jest Sąd, do którego należy rozpoznanie sprawy w I instancji. Jeżeli wniosek o zabezpieczenie jest zawarty w pozwie, właściwym będzie Sąd, do którego kierowany jest pozew. W przypadku zgłoszenia wniosku w toku postępowania sądowego, rozpoznaje go Sąd tej instancji, w której postępowanie się toczy. Wyjątkiem są sprawy przed Sądem Najwyższym, gdzie o zabezpieczeniu orzeka Sąd pierwszej instancji. Wnioski o udzielenie zabezpieczenia złożone przed wszczęciem postępowania, jeśli postanowienie miałoby być wykonane w różnych okręgach sądów, składane są do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy, zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego.
Ile czasu Sąd ma na rozpatrzenie wniosku o zabezpieczenie? Wniosek o zabezpieczenie roszczenia podlega rozpoznaniu bezzwłocznie, nie później niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do Sądu. Należy jednak pamiętać, że termin ten jest jedynie instrukcyjny dla Sądu i jego niedotrzymanie nie pociąga za sobą bezpośrednich konsekwencji procesowych. W praktyce czas rozpatrzenia wniosku o zabezpieczenie w postępowaniu sądowym może wynosić od kilku tygodni do kilku miesięcy. Tryb rozpoznawania wniosku przez Sąd odbywa się zazwyczaj na posiedzeniu niejawnym, chyba że przepis przewiduje rozprawę, która powinna odbyć się w terminie miesięcznym.
Opłaty sądowe i koszty postępowania zabezpieczającego
Ile kosztuje wniosek o zabezpieczenie roszczenia i czy jest on zawsze płatny? Wysokość opłaty sądowej za wniosek o udzielenie zabezpieczenia zależy od momentu jego złożenia, zgodnie z przepisami Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Jeśli wniosek o zabezpieczenie roszczenia pieniężnego został zawarty w piśmie rozpoczynającym postępowanie (np. w pozwie), nie podlega on odrębnej opłacie sądowej. W przypadku złożenia wniosku w toku postępowania sądowego, opłata sądowa wynosi 100 zł dla roszczeń niepieniężnych. Dla roszczeń pieniężnych złożonych przed wniesieniem pisma wszczynającego postępowanie, pobiera się czwartą część opłaty należnej od pozwu o to roszczenie.
Koszty postępowania zabezpieczającego zależą od wartości udzielonego zabezpieczenia i ostatecznie o ich rozstrzygnięciu decyduje Sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie. Wnioskodawca, czyli wierzyciel, musi liczyć się z koniecznością poniesienia opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, jeśli jest reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika. Na etapie wykonania postanowienia o zabezpieczeniu, koszty ponosi strona wnioskująca. W przypadku skutecznego zajęcia majątku dłużnika przez Komornika sądowego, opłata egzekucyjna to 10% wartości objętego zabezpieczeniem mienia, pomniejszona o opłatę wstępną. Wskazanie sumy zabezpieczenia jest kluczowe dla określenia tych kosztów.
Zmiana, uchylenie lub upadek zabezpieczenia
Postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia nie ma charakteru ostatecznego i może ulec zmianie lub uchyleniu. Czy można odwołać się od postanowienia o zabezpieczeniu? Obowiązany (dłużnik) może w każdym czasie żądać uchylenia lub zmiany prawomocnego postanowienia o zabezpieczeniu, jeśli przyczyna udzielenia zabezpieczenia odpadła lub uległa zmianie. Sąd podejmuje decyzję w tej kwestii po przeprowadzeniu rozprawy, na której wierzyciel ma również możliwość przedstawienia swoich argumentów. Złożenie zażalenia na postanowienie uchylające lub zmieniające zabezpieczenie wstrzymuje jego wykonanie, co oznacza, że pierwotne zabezpieczenie pozostaje w mocy aż do rozstrzygnięcia zażalenia na postanowienie.
Zabezpieczenie upada również automatycznie, z mocy samego prawa, jeśli dłużnik złoży na rachunek depozytowy Sądu sumę zabezpieczenia wskazaną we wniosku o zabezpieczenie. Ponadto, w przypadku udzielenia zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania sądowego, Sąd wyznacza termin (najczęściej dwutygodniowy) na wniesienie pisma wszczynającego postępowanie; niedotrzymanie tego terminu skutkuje upadkiem zabezpieczenia.
Wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu
Skutki pozytywnego rozpatrzenia wniosku o zabezpieczenie roszczenia prowadzą do wydania przez Sąd postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Jeśli postanowienie to podlega wykonaniu w drodze egzekucji (czyli przez Komornika sądowego), Sąd z urzędu nadaje mu klauzulę wykonalności, która staje się tytułem wykonawczym. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy wykonanie zabezpieczenia zostało uzależnione od złożenia przez uprawnionego (wierzyciela) kaucji zabezpieczającej na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego (dłużnika) – w takim przypadku klauzula wykonalności nadawana jest po złożeniu kaucji.
Szybkie wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia jest kluczowe, dlatego wierzyciel powinien zadbać o to, aby Sąd doręczył mu postanowienie zaopatrzone w odpowiednią wzmiankę o wykonalności lub klauzulę wykonalności. Brak takiej wzmianki lub klauzuli może wydłużyć procedurę o miesiąc. Po uzyskaniu postanowienia o zabezpieczeniu z klauzulą wykonalności, uprawniony składa je wraz z wnioskiem do Komornika sądowego, który następnie dokonuje czynności zabezpieczających, np. zajęcia rachunku bankowego dłużnika, co ma chronić majątek dłużnika przed jego ukryciem.
Ograniczenia w zabezpieczeniu majątku dłużnika
Polskie prawo przewiduje ograniczenia dotyczące przedmiotów, które nie mogą zostać poddane egzekucji, a tym samym zabezpieczeniu, w przypadku dłużnika. Ma to na celu zapewnienie mu podstawowych potrzeb bytowych. Zgodnie z art. 829 Kodeksu postępowania cywilnego, dłużnik ma prawo zachować m.in. podstawowe urządzenia domowe (lodówka, pralka, kuchenka), niezbędną ilość pościeli, bielizny i ubrań, zapasy żywności i opału na okres jednego miesiąca, zwierzęta hodowlane niezbędne do wyżywienia rodziny, narzędzia i surowce do pracy zarobkowej (z wyjątkiem pojazdów mechanicznych), a także pewną część wynagrodzenia za pracę. Ograniczenia te dotyczą również przedmiotów niezbędnych do nauki, papierów osobistych, przedmiotów religijnych, produktów leczniczych oraz przedmiotów niezbędnych z powodu niepełnosprawności. Jest to ochrona majątku dłużnika.
Warto również zaznaczyć, że w myśl art. 749 KPC, nie można dokonać zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, jeżeli stroną sporu jest Skarb Państwa.
Zabezpieczenie roszczeń dochodzonych za granicą
Polskie sądy mogą udzielać zabezpieczenia roszczeń w postępowaniach toczących się przed sądami zagranicznymi. Dzieje się to na zasadach określonych w odpowiednich rozporządzeniach Rady (WE), dotyczących jurysdykcji i wykonywania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych. Podobnie, istnieje możliwość zabezpieczenia dowodów na potrzeby postępowań zagranicznych, gdy zachodzi obawa, że przeprowadzenie dowodu stanie się niewykonalne lub zbyt utrudnione.
Wniosek o zabezpieczenie dowodu w takich sytuacjach składa się w Sądzie rejonowym, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony, wskazując przyczyny uzasadniające potrzebę zabezpieczenia. Sąd polski może zabezpieczyć dowód znajdujący się w Polsce, jeżeli jest to potrzebne dla dochodzenia roszczenia za granicą, co stanowi istotne narzędzie wsparcia dla postępowań międzynarodowych.